استان یزد همیشه در نساجی بهترین الگو بوده است. پارچه های مرغوب یزد در تمام نقاط دنیا شهرت و اعتبار داشته اند. امروزه هنر و صنعت نساجی در استان یزد، از اصیل ترین، سودآور ترین صنایع محسوب می شود به طوری که این استان را دومین کانون نساجی کشور ساخته است. ویژگی محصولات شهر یزد، نرمی و نازکی، دقت در بافت و چشم نواز بودن رنگ ها است. پارچه های سنتی مانند پارچه جاجیم یزد، امروزه برای مصرف های مختلفی مورد استفاده قرار می گیرد. از جمله: زیر انداز، زیر سفره ای، دوخت کیف سنتی، دوخت کفش، دوخت پشتی سنتی، دوخت کیسه های تزیینی. در واقع جاجیم یزد همان زیلوی میبد است. زیلو هم مانند جاجیم دارای چند کوجی است با این تفاوت که تعداد تارها برای هر کوجی از ابتدا در زیلو مشخص است چون با جا به جا شدن کوجی ها نقش نمایان می شود اما در جاجیم ممکن است با دست نقش ایجاد کنیم.
میبد شهری در شمال استان یزد است و از میبد به عنوان شهر زیلو یاد می کنند و به عنوان شهر زیلوی جهانی انتخاب شد. محدوده ی یزد و شهرستان میبد به تولید زیلو های زیبا شهرت دارند و چون به طور کامل از پنبه تولید می شوند، برای اقلیم گرم مناسب هستند و نقش قالی تابستانی را در خانه به عهده می گیرند.
- زیلو چیست
زیلو (zilou) نوعی زیر انداز است متشکل از تار و پود پنبه ای که به علت خنکی نخ پنبه و سبک بودن آن، مناسب مناطق گرم و کویری ایران و فصل تابستان است. با دو رنگ و به صورت دو رو بافته می شود. زیلو دستبافته ای پودنما و دستوری است. زیلو با زندگی روستایی و جامعه کشاورزی تناسب دارد چون تار و پود آن از پنبه به دست می آید و با مناطق جنوبی و گرم سیری ویژه حاشیه کویر تناسب دارد. زیلو از قدیمی ترین محصولات دستباف است و در میبد قدمت آن به پیش از اسلام می رسد و حتی میبدی ها ابتکار آن را به خود نسبت می دهند. زیلوها بر خلاف بسیاری از فرش ها فاقد تنوع رنگی است. واحد شمارش زیلو «فرد» می باشد اما گاه «عدد» نیز به جای آن به کار رفته است. ناگفته نیز نماند که زیلو بر اساس وزن آن خرید و فروش می شود.
- مواد اولیه زیلو بافی
عمده ترین ماده اولیه زیلو بافی را نخ پنبه ای تابیده شده تشکیل می دهد و معمولا 6 تا 8 نخ یک لا در کنار یک دیگر قرار می گیرند و تابیده می شوند و به مصرف پود می رسند.
- دار زیلو بافی
دستگاه زیلو بافی را می توان ترکیبی از دار عمودی گردان با قابلیت بافت دستور به حساب آورد. هر دار دارای دو «نورد» است که در هنگام بافت به تدریج ریسمان های تار از نورد بالایی باز و به قسمت بافته شده، به نورد پایین پیچیده می شود و بافنده به کمک «پنجه» که وسیله ای فلزی است بر روی قسمت بافته شده می کوبد و درگیری تار و پود آن را استحکام می دهد. دستگاه زیلوبافی به غیر از قطعات ایجاد نقش و اجرای دستور، بقیه قطعات با سایر دارها مشترک است.
- انواع زیلو
از لحاظ جنس نخ
- زیلوی نخی: نخ تار و پود این نوع زیلو از پنبه ریسیده و تابیده است.
- زیلوی پارچه ای: نخ تار این گونه زیلو، پنبه ای و معمولی است اما پود آن از رشته های نازک پارچه فراهم می شود.
از لحاظ محل استفاده
- زیلوی مسجدی: برای استفاده در مساجد و تکیه ها و حسینه ها که نخ تار و پود آن تاب و لای بیش تری داشته و بافت محکم تری دارد، بافته می شود.
- زیلوی معمولی: برای استفاده در محل های مسکونی بافته می شود و معمولا از لحاظ قطر و تعداد لای نخ و نقش و نگار و بافت به مرغوبیت زیلوی مسجدی نمی رسد.
زیلوها به طور معمول دو گونه بافته شده اند: گروهی با پهنای 5/1 تا 2 متر که در حواشی کناری و به ندرت در بالای آن ها نام وقف کننده و تاریخ بافت آن ذکر شده است. گروهی دیگر با اندازه های 6 در 4 متر بافته شده اند که نقوش محراب های تکراری موسوم به طرح «صف» با نقوش هندسی کوچک، متن آن ها را می پوشاند.
- چله کشی زیلو
چله کشی زیلو مانند قالی و گلیم انجام می شود اما تعداد چله های زیلو در واحد سطح به تار به دو برابر چله گلیم می رسد. تفاوت زیلو و گلیم که ضمنا گویای مرغوبیت زیلو است، تنها افزایش تعداد چله های آن نیست بلکه اولا دارای نقش است که از طریق پودهای رنگین در آن بافته می شود و ثانیا زیلو دو رو بافته می شود و هر رو می تواند نقشی جداگانه داشته باشد که این مورد بر اهمیت هنری بودن آن می افزاید. نخ زیلو در تار و پود، پنبه ای و بی رنگ است، اما آن مقدار از پود که به مصرف نقش پردازی می رسد دارای رنگ های مختلف از جمله سورمه ای، قهوه ای و سیاه است.
- مراحل بافت زیلو
- نصب دار
- چله کشی
- شلیط کردن
- پود گذاری و نقش پردازی
- شیرازه زنی
- پایین کشی و عملیات تکمیلی بر روی زیلو
- رنگ زیلوها
رنگ هایی که در بافت زیلوها استفاده می شوند، همگی از گیاهان کویری تهیه می گردند. گیاه «روناس» برای ایجاد رنگ های طیف قرمز، گیاه «نیل» برای طیف رنگ های آبی و «پوست گردو» برای برای طیف رنگ های قهوه ای به کار می رود. علت استفاده از رنگ های گیاهی، ثابت ماندن رنگ در مقابل نور خورشید و مقاومت در برابر شستشو است. زیلو تنوع رنگی کمی دارد و معمولا دو رنگ دارد: آبی و سفید، آبی و گلی، سبز و گلی از رایج ترین رنگ ها است.
زیلو به علت اینکه فرشی ساده و درویش گرایانه است، رنگ آبی جزو اصلی رنگ بندی آن بوده که بیش تر تزیین کننده شبستان مساجد با طرح های محرابی می باشد. با دیدن رنگ آبی، یک نوع پاکی، آرامش و صفای درونی و ایمان در ذهن شخص تداعی می شود. این رنگ آرام و درون گرا است، شخص را به طرف خود کشیده و در درون باعث آرامش می شود.
- کاربرد زیلو
زیلوها از نظر کاربرد به سه نوع تقسیم شده اند که معمولا تفاوت ظاهری آنها در رنگ هایی است که انتخاب می کنند.
- زیلوهایی که با رنگ سفید و آبی می بافند، فقط مورد استفاده آن در مساجد و امامزاده هاست.
- زیلوهایی که به رنگ آبی و قرمز می بافند که به زیلوی جوهری شهرت دارند و از نوع نامرغوب و ارزان قیمت ترین زیلو ها است.
- زیلوهایی که به رنگ سبز و نارنجی است و زیلوی «نفتال» نام دارد که مرغوب ترین نوع زیلو است.
- نقوش زیلو
نقش مایه ها در زیلو به صورت واگیره ای طراحی می شوند. این واگیره ها می توانند به صورت ترکیبی از نقش مایه های مختلف باشند یا به صورت نقش مایه های تکراری اجرا شوند.
نقوش به وسیله پود و با کمک «شلیط» بر روی چله های این دستبافته ی زیبا پیاده می شود. شیوه بافت زیلو، امکان اجرای نقوش به هر شکل را به بافنده نمی دهد، با این وجود تک نقش های گیاهی در زیلو بافته شده است.
برخی از انواع نقوش زیلو: نقش مسجدی، نقش گره، نقش بافتوک، نقش پرته توره، نقش زنجیرک، نقش بندرومی، نقش جناغی، نقش اره دو سر، نقش گلدون، نقش شمسه هشت پر
زیلو وقتی به عنوان سجاده مورد استفاده قرار بگیرد، طرح های هندسی سنتی داربستی شکل با طرح های پیچیده تر الهام گرفته از گیاهان جایگزین می شوند که به نقوش تزیینی ایرانیان پیش از اسلام تعلق دارد که از آن ها می توان به سرو و طرح گره اشاره کرد.
نظرات کاربران