انواع طرح و نقش فرش دستباف: (طرح های مرسوم در قالی بافی)
فرش ایران از دیرباز در صحنه جهانی مورد توجه بوده است. یکی از مهم ترین دلایل این امر نقوش و طرح های زیبا و اصیل ایرانی است که چشم هر بیننده ای را می نوازد. این نقوش از زمان های گذشته در بافته های مردم ایران دیده شده است.
كارشناسان تعداد طرح های فرش ایرانی را تا ۲۰۰۰ گروه برآورد می كنند. بعضی از این نقشه ها تغییر یافته یك نقش اصلی هستند. اما گروه های اصلی عبارتند از:
شاه عباسی
اساس اين طرح را گلهای طراحی شده خاصی تشکيل می دهند که به نام شاه عباسی مشهور شده است.
اين گلهای تجريد يافته، ضمن شاخه و برگها و گاه اسليمی ها و ختائی ها در متن و حاشيه فرش، نقشه اصلی را تشکيل داده و انواع مختلفی از نقوش فرش را ارایه می‌دهند. به گروه های فرعی طرح اصلی عبارتند از :
- افشان
- لچک ترنج
- ترنجدار
- درختي
- جانوري
- شيخ صفي
- طره دار سلسله ای
- شاه عباسی تصرفي
- ترنجی طره دار
- بوته ای
- لچک ترنج کف ساده
اسلیمی
شکل اصلی این طرح را شاخه‌های دورانی در میان برگها تشکیل می‌دهد. این شاخه‌ها، تجرید یافته طرح درخت می‌باشند. اسلیمی انواع بسیار زیادی دارد و معمولاً در بیشتر قالب‌ها این طرح تکرار می‌گردد اما در بعضی فرشها این طرح مسلط است. معروف‌ترین اسلیمی‌ها، اسلیمی دهن اژدر است. در این نوع اسلیمی انتهای هر شاخه به دو بخش متقارن منشعب می‌گردد و به صورت فکین اژدها نشان داده می‌شود و روی ساقه شاخه‌ها جوانه‌هایی در نقاط مختلف تزئین شده است که بیشتر این جوانه‌ها را اسلیم می‌نامند. شاید کلمه اسلیمی از اسلیم به معنای جوانه باشد و شاید هم این لغت مصغر اسلامی باشد و می‌دانیم که در هنرهای اسلامی از این طرح بسیار استفاده شده است. این طرح نیز به لحاظ تغییرات و دخل و تصرف‌ها به گروههای فرعی بسیار تقسیم شده است. مانند:
- اسلیمی
- اسلیمی بندی
- اسلیمی شکسته
- اسلیمی دهان اژدر
- اسلیمی لچک ترنج
- اسلیمی ترنج دار
- اسلیمی ماری
گلدانی
درطرح گلدانی اغلب شکل گلدان در اندازه‌های مختلف به چشم می‌خورد. گاه یک گلدان بزرگ پر از گل تمام فرش را می‌پوشاند. گاه چندگلدان کوچک به طور متقارن در اطراف متن و یا دنبال هم سرتاسر متن را فرا می گیرد. گروه های فرعی این طرح عبارتند از:
- گلدانی ختائی
- گلدانی دوطرفه
- گلدانی محرابی
- گلدانی سراسری
- گلدانی ظل السلطان(گل وبلبل)
- گلدانی حاج خاتمی
- گلدانی تکراری
- گلدانی لچک ترنج
- گلدانی یک طرفه
بته(بته جقه، بوته ای)
طرح بته‌ای تجرید یافته درخت سرو است. بته‌های سرکج فرش ایران که به بته جقه شهرت یافته است در این‌گونه طرحها با اندازه و اشکال مختلف به چشم می‌خورد. معروف‌ترین طرحهای بته‌ای عبارتند از:
- بته جقه
- بته شاخ گوزن
- بته ترمه
- بته سرابندی
- بته خرقه‌ای
- بته قلمکار اصفهان
- هشت گل
- بته کردستانی یا هشت بته
- بته میر شکسته
- بته لچک ترنج
- بته سنندج
- بته افشاری
- بته بازوبندی
- بته بادامی
ماهی درهم(هراتی)
طرح ماهی درهم از قدیمی‌ترین و رایج‌ترین طرحهای فرش ایران و در رديف طرحهای بومی و ايلی است. این طرح اغلب به صورت یک واگیره می‌باشد و بافنده همان واگیره را در طول و عرض فرش تکرار می‌کند. در این طرح یا واگیره یک حوض به صورت لوزی باچهار برگ، ماهی در اطراف آن مشاهده می‌شود. بافت آن ما نند ساير طرحهای هندسی ذهنی است و از روی نقشه بوجود نيامده است. طراحان فرش آنرا بصورت يک طرح منظم و مدون و با حفظ ويژگيهای قديمی آن، پياده نموده اند. اين طرح در بيرجند(يکی از شهرهای استان خراسان) بافته می شده و به تدريج به ساير مناطق فرشبافی ايران راه يافت.
طرح ماهی درهم در نقاط مختلف ایران به نامهای مختلفی مشهور است. مهم‌ترین انواع آن عبارتند از:
- ماهی هراتی
- ماهی فراهان
- ماهی زنبوری
- ماهی کردستان یا سنه
- ماهی درهم بندی
- زیره ماهی یا خورده ماهی
درختی
با وجودی که در طراحی فرش اساس کار را شاخه و برگها تشکیل می‌دهند ولی در طرحهای درختی سعی شده است تا وجه تشابه زیاد با طبیعت حفظ گردد. در اغلب طرحهای اين گروه درخت و درختچه های كوچك و بزرگ به ويژه به صورت انفرادی تركيب اصلی را تشكيل داده اند و با اجزاء ديگری تركيب شده اند. طرحهای معروف درختی این طور نام گذاری شده‌اند:
- درختی جانوری یا حیوان‌دار
- درختی سبزی کار یا آب‌نما،
- درختی ترنج دار
- درختی سروی
- درختی گلدانی
شکارگاه
بنیاد اصلی این گروه از طرحها نمایش صحنه‌های شکار و شکارگاه است. به نحوی که در قسمت‌های مختلف طرح یک سوار کار با وسیله‌ای همانند تیر و کمان یا نیزه مشغول شکار آهو و یا سایر جانوران است و یا حيوانات وحشی در حال شکار نقش بسته شده اند. گروههای فرعی این طرح عبارتند از:
- شکارگاه درختی
- شکارگاه ترنج دار
- شکارگاه قابی
- شکارگاه لچک ترنج
- شکارگاه سراسری
بندی(واگیره ای)
منظور از واژه بندی این است که یک قطعه کوچک از یک طرح در سرتاسر فرش چه از جهت طول و چه از سمت عرض تکرار گردد. چون این قطعات در مرحله تکرار به هم می‌پیوندند، آنرا بند بندی یا واگره می‌نامند. نامهای فرعی این گروه عبارتند از :
- بندی اسلیمی
- بندی پیچک
- بندی شکسته
- بندی کتیبه‌ای
- بندی مستوفی
- بندی ورامین یا میناخانی
- بندی قالب خشتی یا لوزی
- بندی ترنج دار
- بندی درختی
- بندی قابقابی
- بندی شیر شکری یا بازوبندی
- بندی سروی
- بندی آدمکی یا ملانصرالدین
- بندی بختیاری
- بندی مجلسی
- بندی خوشه انگوری
- بندی شاخه گوزن حیوان دار
- بندی خاتم شیرازی
- بندی دسته گل
هندسی
دراین طرح از انواع اشکال هندسی استفاده می‌شود، معمولاً خطوط زاویه دارند و بطور دورانی و قوسی شکل حرکت نمی‌نمایند.گروههای فرشی مهم این طرح عبارتند از:
- هندسی بندی قابی
- هندسی ترنجدار
- هندسی محرمات
- هندسی لچک ترنج (شاخه شکسته)
- هندسی کف ساده
- هندسی خطائی
- هندسی ستاره (موزاییک)
- هندسی خاتم شیرازی
- هندسی جوشقانی
قابی(خشتی)
متن فرش در این طرحها به قسمت‌ها یا قاب‌های مختلف چند ضلعی تقسیم گشته که به طور منظم در کنار هم قرار دارند و در داخل هر قاب با گل و برگ‌های مختلفی تزیین شده است. گروههای فرعی آن قابی اسلیمی، قابی قرآنی کرمان یا ستونی را می‌توان نام برد.
محرابی
طرح اصلی در این گروه بر مبنای محراب است. در این طرحها معمولاً محراب را با تزئیناتی از قبیل قندیل، گلدان، ستونها و سرستونها، گل و برگها و حتی درختچه‌های کوچک می‌پوشانند و گاه دو طرف محراب را با ستون‌های بزرگی که سقف محراب بر روی آن قرار دارد نشان می‌دهند. انواع طرحهای این گروه عبارتند از:
- محرابی درختی
- محرابی گلدانی ستونی
- محرابی قنديلی
- محرابی گلدانی
- محرابی دورنما
محرمات
طرح محرمات به طرح‌هایی در فرش اطلاق می‌گردد كل متن فرش از جهت طولی به چند رديف موازی تقسيم مي گردد ودرون اين رديفها با نگاره هايی همچون بته جقه ، انواع اسليمی و يا ختايی و گل وبرگهای ديگر تزيين مي گردد. به این معنی که قطعاتی از یک نقشه در طول فرش تکرار می‌گردد و عرض فرش در متن به چند ردیف تقسیم می‌گردد و هر ردیف آن از رنگ و طرح مشخص از ابتدا تا انتهای فرش ادامه پیدا می‌کند و به طور راه راه ترسیم می‌گردد. محرمات بته جقه ای معروفترين طرح اين گروه است . اين طرح در بعضی از نقاط ايران به نام قلمدانی مشهور است. گروه های فرعی طرح محرمات عبارتند از قلمدانی سراسري، گل ريز با زمينه يکرنگ و بته با زمينه الوان.
افشان
با آنکه در طرحهای فرش معمولا کليه اجزا و اشکال، به هم پيوسته و مرتبط هستند، گویی قلم نقاش از هنگام شروع طرح تا پايان آن تحرک و ارتباط خود را قطع نساخته است ولی طرح افشان به اين صورت است که گل وبرگها و شاخه ها بطور پراکنده و بدون پيوستگی با يکديگر در متن فرش افشانده شده اند.
به همين علت است که اصل چنين طرحی را افشان ناميده اند. اما در طرح افشان نيز تنوع و تغيير زيادی داده شده است و طرحهای فرعی بسياری از آن منشعب گشته است. طرحهای افشان اصولاً به گونه‌ای طراحي مي‌شوند كه هيچ يك از گل و برگها قرينه نداشته و اصول قرينه نگاری در آن وجودندارد.
- افشان دسته گلي
- افشان اسليمي
- افشان ختائي
- افشان بندي
- افشان شکسته
- افشان گل اناري
- افشان شاه عباسي
- افشان شاخه پيچ
- افشان دسته گل
- افشان حيوان دار
- افشان ترنجي
- افشان ختايی
و… انواعی از اين طرح می‌باشد.
شخصیت ها و آثار تاریخی و باستانی
این طرحها از ساختمان‌ها و کاشی کاری‌ها و اشکال هندسی و تزئینی بناها الهام گرفته شده است. در طول تاریخ طراحان فرش در طرحهای اصلی دخل و تصرفاتی کرده و طرحهای فرعی را به وجود آورده‌اند. معروف ترین این آثار عبارتند از مسجد شیخ لطف الله، محرابی کوفی، مسجد کبود، مقبره شیخ صفی، سردر امام زاده محروق، گنبد قابوس، مسجد شاه اصفهان، تخت جمشید، طاق بستان، طاق کسری(ایوان مدائن)، و زیرخاکی.
زیر خاکی
طرحی از قالی است که اشیاء موزه ای و زیر خاکی نظیر ظروف سفالین از جمله کاسه، کوزه، قدح و گلدان و آثار فلزی و سایر اشیاء قدیمی در آن طراحی شده باشد. یکی از ویژگیهای طرح زیر خاکی استفاده از خط نوشته هایی به زبان میخی یاکوفی است .
گلفرنگ
کلیه طرحهای این گروه ترکيبی است از طرحهای اصيل ايرانی با گلهای طبيعی، به ویژه گل رز با رنگ‌های بسیار روشن نظیر زرد، آبی و سرخ می‌باشد. گروههای فرعی اين طرح را گل سرخ (لچک ترنج)، گلفرنگ بيجار، گل فرنگ دسته گلی، گل فرنگ گل و بلبل، لچک و ترنج گل فرنگ، افشان گل فرنگ، گلفرنگ مستوفي، گلفرنگ ترنجدار، گلفرنگ دسته گلو گلفرنگ گل و بلبل تشکيل می دهند.
اقتباسی
اغلب طرحهای این گروه شباهت زیادی به طرحهای فرش مناطق مرزی ایران و کشورهای همسایه و حتی سایر کشورها دارد و به همین دلیل آنها را اقتباسی می‌نامند مانند طرحهای معروف به قفقازی و گوبلنی(فرانسه).
تلفیقی
طرحهای اين گروه به مرور زمان و با ادغام شدن طرحهای مختلف بوجود آمده است و دهها و بلكه صدها نوع از آن را مي توان در ميان مناطق مختلف ايران مشاهده كرد. برخی از طرحهای تلفيقی به جهت تلفيق زيبا و صحيح نقوش مختلف ازجذابيت بالايی برخوردارند. از گروه های فرعی این گونه طرحها می‌توان طرحهای شاخه پیچ ترنجدار، سلسله‌ای ترنج دار، تلفیقی لچک ترنج، گلدانی بند اسلیمی، تلفیقی قاب فابی، تلفیقی دورنما، تلفیقی ترنجی دسته گل، تلفیقی سبزی کار، تلفیقی ترنجدار، تلفیقی ترنجی کف ساده، تلفیقی لچک ترنج کف ساده، تلفیقی لچک ترنج سبزی کار کف ساده، تلفيقی گل فرنگ ، تلفيقی هندسی وتلفیقی بندی دسته گل را نام برد.
ایلیاتی
اين طرحها از قديمی ترين و اصيل ترين طرحها در فرشبافی ايران بوده است ومخلوق ذهن قاليبافان بومی است. طبيعت و محيط زندگی آنها به ساده ترين شکلی در طرح اين فرشها منعکس شده است. از نقشه های منظم و مدون پيروی نمی شود و دارای زيبايی دلپسندی است. طراحان فرش اين طرح را از منطقه ای به منطقه ديگر منتقل کرده اند چنانکه از غربی ترين نقطه ايران به شرقی ترين منطقه راه يافته است. گروههای فرعی اين طرحها اغلب منسوب به مناطقی است که طرح ابتدا در آنجا رواج پيدا کرده است و يا به نام اشخاصی است که دارای نفوذ محلی بوده اند و يا سفارش بافت آن را داده اند. نامهای معروف و قديمی اين گروه عبارتند از هيبت لو (مربوط به فارس و آباده) ، قشقايی بته ، افشاري، خاتوني، اردبيل، مزلقان ، خمسه ، ساوه، تفرش، هريس، مهربان، گوراوان، زنجان و مشکين شهر، بختياري، کردي، يلمه، گبه(خودرنگ) ، سيستان، فردوس، سالارخاني، يعقوب خاني، سنگ چوبي، علی ميرزائي، جان بيگي، جانمازي،جوين، موسی آباد، بلوچستان، ويس، قرجه، سنه و دسته گل
ترکمن(بخارا)
طرح فرش‌های ترکمن از لحاظ هندسی و شکستگی خطوط در ردیف طرحهای ایلی و خاص مردم کوچ نشین است که بطور ذهنی و بدون نقشه بافته می‌شود. ترکمنی قاب یموتی، ترکمنی شانه‌ای، ترکمنی غزال گز(چشم آهو)، ترکمنی آخال، ترکمنی چهار قاب، ترکمنی خورجینی و ترکمنی قاشقی طرحهای فرعی این دسته را تشکیل می‌دهند.
نظرات کاربران