گلیم نایین؛ هنر اصیل و اشتباهات رایج در تمایز با جاجیم

گلیم نایین یکی از شاخص‌ترین دست‌بافته‌های ایرانی است که ریشه در فرهنگ کهن و زندگی مردم کویر مرکزی ایران دارد. این گلیم‌ها با نقوش هندسی منظم، رنگ‌های آرام و هماهنگ با طبیعت کویر، جلوه‌ای از سادگی و اصالت را در خود جای داده‌اند. هنر گلیم‌بافی در نایین در واقع ادامه‌ی سنت دیرینه‌ی عبابافی است که با گذر زمان به یکی از مهم‌ترین صنایع‌دستی این منطقه تبدیل شد.
با این حال، شباهت‌های بصری گلیم نایین با جاجیم باعث شده بسیاری از خریداران این دو بافته را یکی بدانند. در حالی که گلیم، ضخیم‌تر و مقاوم‌تر بوده و به‌صورت یک‌رو بافته می‌شود، جاجیم سبک‌تر، نازک‌تر و دو‌رو است. شناخت این تفاوت‌ها به شما کمک می‌کند تا هنگام خرید، با درک عمیق‌تری از اصالت و ارزش هنری این بافته‌ی ایرانی انتخاب کنید.

مقدمه: نایین، شهری با ریشه‌های عمیق و تار و پود فرهنگ

نایین، شهری کویری در شرق استان اصفهان، یکی از گنجینه‌های ناشناخته‌ی ایران است. این شهر با پیشینه‌ای چند هزارساله، از دوران پیش از اسلام تاکنون پیوسته در مسیر تمدن، تجارت و هنر قرار داشته است. نایین نه‌تنها به دلیل معماری تاریخی و بناهای شگفت‌انگیزش چون مسجد جامع نایین، مسجد محمدیه و قلعه نایین شناخته می‌شود، بلکه به‌عنوان یکی از مراکز مهم صنایع دستی و نساجی ایران نیز شهرت دارد.

در منابع تاریخی آمده است که نام «نایین» از «ناین»، فرزند حضرت نوح، گرفته شده است و قدمت سکونت در این منطقه به دوران کهن بازمی‌گردد. نایین به‌واسطه‌ی موقعیت جغرافیایی خاص خود، در مسیر کاروان‌های تجاری و راه‌های ارتباطی اصفهان، یزد و طبس قرار داشت. همین موقعیت باعث شد که مردم نایین از دیرباز بازرگان، صنعتگر و هنرمند باشند و هنر در تار و پود زندگی‌شان تنیده شود.

در کنار بناهای تاریخی، بافت سنتی شهر هنوز هم در کوچه‌های باریک، خانه‌های خشتی و کارگاه‌های زیرزمینی دیده می‌شود؛ جایی که هنرمندان محلی همچنان با عشق و حوصله، میراث اجداد خود را زنده نگه می‌دارند. یکی از مهم‌ترین جلوه‌های این میراث، گلیم نایین است؛ بافته‌ای اصیل و ارزشمند که ریشه در فرهنگ، خاک و زندگی مردم این دیار دارد.

از عبابافی تا گلیم‌بافی؛ سیر تحول یک هنر بومی

پیش از شهرت گلیم، نایین به عبابافی معروف بود. عبا، لباسی گرم و سبک بود که از پشم شتر یا گوسفند بافته می‌شد و در مناطق کویری بسیار پرکاربرد بود. اما با ورود منسوجات ماشینی در دوران قاجار و پهلوی اول، عبابافی به تدریج از رونق افتاد. در این زمان، هنرمندان نایینی با همان دارهای چوبی قدیمی و مهارت‌های نساجی خود، به سراغ بافت گلیم رفتند.

این تغییر تنها یک دگرگونی شغلی نبود، بلکه نقطه‌ی عطفی در تاریخ هنر نایین محسوب می‌شد. زنان و مردان بافنده که مهارت عبابافی را در دست داشتند، توانستند با خلاقیت و ذوق خود، سبک تازه‌ای از گلیم‌بافی را پایه‌گذاری کنند؛ سبکی که تلفیقی از سادگی کویر و ظرافت هنر ایرانی بود.

در آغاز، مواد اولیه چندان مرغوب نبودند و بافندگان از الیاف مازاد قالیبافی استفاده می‌کردند:

• دم خفتی: الیاف کوتاهی که هنگام چیدن پرزهای قالی باقی می‌ماند.
• دم پونچی: الیافی که در نتیجه‌ی شانه‌زدن فرش به دست می‌آمد.

این پشم‌ها پس از حلاجی و ترکیب، برای بافت گلیم به کار می‌رفتند. هرچند کیفیت گلیم‌های اولیه پایین‌تر بود، اما پایه‌های هنری و طرحی آن به‌سرعت رشد کرد و زمینه را برای تولد گلیم نایین اصیل فراهم ساخت.

مراحل گلیم‌بافی در نایین؛ از پشم تا اثر هنری

روش‌ها و مراحل گلیم‌بافی در نایین

آماده‌سازی پشم و رنگرزی

پشم گوسفندان محلی شسته، حلاجی و به نخ تبدیل می‌شود. سپس نخ‌ها با استفاده از رنگ‌های گیاهی مانند روناس (قرمز)، پوست گردو (قهوه‌ای)، اسپرک (زرد) و نیل (آبی) رنگرزی می‌شوند. این رنگ‌ها علاوه بر ماندگاری، زیبایی خاصی به گلیم‌ها می‌بخشند.

گلیم‌بافی در نایین به دو شیوه‌ی اصلی انجام می‌شود:

1. روش دم خفتی با دارهای عبابافی
   در این روش از همان دارهای قدیمی عبابافی برای بافت گلیم استفاده می‌شود. گلیم‌های دم خفتی ساده‌تر و ارزان‌تر بودند و بیشتر برای استفاده‌ی روزمره به کار می‌رفتند.
2. روش سنتی گلیم‌بافی با دار عمودی یا افقی
   در این شیوه از پشم‌های مرغوب و رنگ‌شده بهره گرفته می‌شود. مراحل کار عبارت‌اند از:

• چله‌کشی: کشیدن تارها روی دار.
• پودگذاری: عبور نخ‌های رنگی از میان تارها برای ایجاد نقش.
• کوبیدن با دفتین: فشرده‌کردن نخ‌ها برای استحکام بافت.
• جداسازی گلیم: بریدن از دار و پرداخت نهایی.

طرح‌ها و رنگ‌ها؛ زبان تصویری گلیم نایین

طرح‌های گلیم نایین اغلب ریشه در طبیعت، باورهای مردم و هندسه‌ی کویر دارند. نقش‌ها ساده، منظم و تکرارشونده‌اند، اما هرکدام مفهومی در دل خود دارند.

• رنگ‌ها نیز بازتابی از محیط پیرامون‌اند.
• رنگ‌های شکری، خاکی و بژ یادآور تپه‌های ماسه‌ای‌اند؛
• آبی نیلی و فیروزه‌ای از آسمان بی‌کران کویر الهام گرفته‌اند؛
• قرمز روناسی و زرد اسپرکی طراوت و گرمای زندگی را تداعی می‌کنند؛
• و گاهی در نسخه‌های مدرن‌تر، از ترکیب رنگ‌های ملایم‌تر برای هماهنگی با دکوراسیون امروزی استفاده می‌شود.

تمایز گلیم نایین از دیگر گلیم‌ها

گلیم نایین در مقایسه با گلیم‌های قشقایی یا بختیاری، ساختاری متقارن‌تر و آرام‌تر دارد. رنگ‌ها بیشتر ملایم و طبیعی‌اند، و همین ویژگی باعث شده که در دکوراسیون‌های مدرن و مینیمال نیز جایگاه پیدا کند.

برخلاف گلیم‌های عشایری که اغلب طرح‌های آزاد و بداهه دارند، گلیم نایین حاصل نظم هندسی و برنامه‌ریزی ذهنی است. به همین دلیل، در عین سادگی، حس تعادل و هماهنگی را منتقل می‌کند.

بازار و جایگاه امروزی گلیم نایین

با گذر زمان، گلیم نایین از یک کالای مصرفی روزمره به یک اثر هنری ارزشمند تبدیل شد. امروزه این گلیم نه تنها در بازارهای داخلی، بلکه در کشورهای اروپایی و آسیایی نیز طرفداران خاص خود را دارد.

در محله‌های قدیمی مانند محمدیه نایین، هنوز کارگاه‌هایی وجود دارند که در دل زمین ساخته شده‌اند تا دمای ثابت و هوای معتدل برای بافت فراهم شود. این فضاها امروز به مقاصدی گردشگری نیز تبدیل شده‌اند و گردشگران می‌توانند روند بافت را از نزدیک ببینند.

به دلیل شباهت های ظاهری گلیم نائین و جاجیم برخی از مخاطبان و حتی فروشندگان این دستبافته ها در بازار این دو دستبافته را با یکدیگر اشتباه میکنند و به غلط نام جاجیم بر  گلیم نائین گذاشتند و گاهی نیز بالعکس

به این دلیل در این مقاله با معرفی اجمالی هر دو هنر به شباهت ها  و تمایزهای این دو دستبافته میپردازیم تا مخاطب انتخابی آگاهانه و صحیح داشته باشد

معرفی جاجیم؛

جاجیم یکی از کهن‌ترین دست‌بافته‌های ایرانی است که در مناطق مختلف کشور از جمله کردستان، آذربایجان، خراسان، اردبیل، مازندران و فارس بافته می‌شود. این بافته سبک و دو‌رو، بیشتر برای پوشش، روانداز یا تزئین استفاده می‌شود و به دلیل رنگ‌های زنده و طرح‌های راه‌راه خود، همیشه جلوه‌ای شاد و پویا دارد.

در گذشته، جاجیم بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی عشایری و روستایی بود. زنان عشایر آن را برای مصارف روزمره مانند روانداز، چادرشب یا حتی پوشش کرسی می‌بافتند. به‌دلیل وزن کم و قابلیت تا شدن آسان، جاجیم گزینه‌ای ایده‌آل برای کوچ‌نشینان محسوب می‌شد.

جاجیم برخلاف گلیم که «پودنما» است، تار‌نما محسوب می‌شود. یعنی در ساختار آن تارها بیش از پود دیده می‌شوند. این ویژگی باعث می‌شود سطح آن نرم‌تر و ظریف‌تر باشد. جاجیم‌ها معمولاً از پشم یا پنبه طبیعی بافته می‌شوند و در برخی مناطق برای افزایش دوام، از ترکیب این دو استفاده می‌شود.

طرح و رنگ در جاجیم

طرح‌های جاجیم ساده اما پرانرژی‌اند. بیشتر شامل خطوط افقی و عمودی رنگارنگ هستند که داخل برخی از خطوط با نقوش هندسی نمادین تزئین شده است که به‌صورت هماهنگ و گاهی با الگوهای تکرارشونده کنار هم قرار می‌گیرند.
رنگ‌های پرکاربرد در جاجیم شامل قرمز روناسی، لاکی، آبی، زرد، سبز، سرخابی و سفید است. هر منطقه سبک خاص خود را دارد؛ مثلاً جاجیم‌های مازندرانی رنگ‌های روشن‌تر دارند، در حالی که جاجیم‌های کردستان اغلب تیره‌تر و متضادترند.

جاجیم؛ از سنت تا دکوراسیون مدرن

جاجیم امروز تنها یک پوشش سنتی نیست، بلکه در طراحی داخلی خانه‌های مدرن هم جایگاه پیدا کرده است. از آن برای ساخت کوسن، پاف، روکش مبل، کیف، ساک دستی، تابلو دیواری و رانر میز استفاده می‌شود. این کاربردهای تازه، جاجیم را از یک بافته‌ی محلی به یک عنصر تزئینی مدرن تبدیل کرده است که هم روح سنت را دارد و هم با سبک زندگی امروزی سازگار است.

جاجیم مانند گلیم، داستانی از زندگی و فرهنگ مردم ایران است؛ تفاوت در ظاهر و ساختار دارد، اما در جوهره، هر دو یادگار دستان هنرمندانی هستند که با نخ و رنگ، تاریخ را روایت می‌کنند.

تفاوت گلیم نایین و جاجیم

در نگاه اول شاید گلیم و جاجیم شباهت‌هایی داشته باشند، اما از نظر ساختار و کاربرد کاملاً متفاوت‌اند:

این تفاوت‌ها باعث می‌شود که گلیم نایین، دوام و اصالتی داشته باشد که آن را از جاجیم متمایز می‌کند.

نقش مجموعه فرش گره در احیای گلیم نایین

مجموعه فرش گره (Gereh Carpet) با تمرکز بر احیای هنرهای اصیل ایرانی، نقشی مهم در بازگرداندن رونق به گلیم نایین داشته است. این مجموعه با همکاری بافندگان محلی، آموزش نسل جوان، استفاده از الیاف مرغوب و رنگ‌های طبیعی، توانسته گلیم‌هایی تولید کند که هم اصالت سنتی را دارند و هم با نیازهای دکوراسیون مدرن سازگارند.

فرش گره همچنین با ارائه‌ی امکان سفارش شخصی‌سازی‌شده — شامل طرح، رنگ و ابعاد دلخواه — به مشتریان اجازه می‌دهد تا گلیمی منحصر‌به‌فرد برای خانه یا محل کار خود داشته باشند. این رویکرد نوین باعث شده که هنر کهن گلیم‌بافی دوباره در بازار امروز بدرخشد.

جمع‌بندی

گلیم نایین نماد پیوند میان گذشته و حال است؛ هنری که از دل کویر برخاسته، با فرهنگ و زندگی مردم درآمیخته و امروز به زبانی جهانی بدل شده است. هر تار و پود آن روایتگر صبر، عشق و اصالت ایرانی است.

این گلیم‌ها نه‌تنها کف‌پوش‌هایی زیبا، بلکه سفیرانی از هنر و تاریخ ایران هستند؛ آثاری که در هر خانه‌ای – سنتی یا مدرن – می‌توانند جان تازه‌ای به فضا ببخشند و یادآور هنر دست انسان‌های سخت‌کوش نایین باشند.

سوالات متداول

گلیم نایین فقط یک محصول نیست؛ میراثی از تاریخ، فرهنگ و زیبایی ایرانی است که از گذشته تا امروز با زندگی مردم گره خورده. این گلیم‌ها با دوام، طبیعی و هماهنگ با سبک زندگی مدرن هستند و می‌توانند به هر خانه‌ای روح و اصالت ببخشند.

برای خرید گلیم نائین میتوانید به سایت فروشگاه گره کارپت مراجعه کنید و از قسمت دسته بندی ها دسته بندی مربوط به گلیم نائین را انتخب کنید