یکی از مهمترین عوامل تاثیرگذار در ایجاد تنوع و زیبایی در فرش‌های دستباف طرح آن‌هاست. طرح‌های مختلفی در انواع قالی‌ها وجود دارد که از جمله مهمترین آنها می‌توان به لچک ترنج ، گلستانی، محرمات، محراب و … اشاره کرد.
اما به جرات می‌توان گفت رایج‌ترین طرح استفاده شده در فرش‌های دستباف، طرح لچک ترنج است. گفته می‌شود این طرح یکی از قدیمی‌ترین طرح‌های قالی‌ها است که در حوالی قرن پانزدهم و تحت تاثیر حمایت‌های سلاطین تیموری در ایران گسترش یافته است.
این طرح در دوران صفویه به پرکاربردترین طرح تبدیل می‌شود و از جمله ویژگی‌های بارز قالی‌های آن دوره به شمار می‌رود. تعدادی آثار مینیاتور از دوران صفویه و مغول به جای مانده که در آنها سلاطین و اشخاص مهم حماسی به صورت نشسته روی قالی‌هایی با طرح ترنج ترسیم شده‌اند.
ریشه طرح لچک ترنج
اما برای آشنایی بیشتر با این طرح ابتدا باید به لحاظ ظاهری آن را بررسی نمود. معمولا باغ‌های قدیمی ایران دارای چند حوض بوده که این حوض‌ها به وسیله جوی‌های آب مرتبط بوده‌اند. باغ یا طرح آن با اشکال منظم هندسی چهار گوش، شش ضلعی، لوزی و امثال آن مشخص می‌شده که بین آنها رابطه وجود داشته است.
منشا اصلی ایده طرح لچک ترنج به طرح همین حوض‌ها بازمی‌گردد. غالبا طرح ترنج به شکل بیضی و به صورت طولی در مرکز قالی قرار می‌گیرد و دارای دو بخش هم‌جوار به نام سر ترنج است. برخی مواقع هم به شکل ساده یا دایره ای است.
این طرح مدور که در مرکز قالی قرار می‌گیرد، ابعاد و جلوه‌اش، طرح کلی فرش را تحت الشعاع قرار می‌دهد. در ترکیبات سنتی‌تر، در گوشه‌های زمینه، طرح ترنج به صورت ربعی (یک چهارم ترنج) تکرار می‌شود که به آن لچک می‌گویند.
تعریف ترنج و لچک
ترنج:
معنای لغوی ترنج، میوه بالنگ است. ترنج‌ها معمولا به صورت دایره ای، بیضی و نواری، طراحی می‌شوند و در واقع فضای مشخصی ایجاد می‌کنند که در داخل آن نقوشی گوناگون شکل می‌گیرند. این نگاره اشاره‌ای دارد به خورشید، به عنوان سرچشمه‌ای از نیرو که برای باروری زمین، باران را از آسمان می‌گیرد.
ترنج معمولا با رنگی متضاد نسبت به رنگ زمینه فرش به کار می‌رود. پس‌زمینه طرح ترنج معمولا آراسته به گل‌ها و ساقه‌هاست. البته ترنج مرکزی همواره گلدار نیست و در برخی موارد رنگی یکنواخت دارد.
ترنج از قسمت‌های مختلفی تشکیل شده است. مهمترین قسمت آن بخش مرکزی و خود ترنج است. پرکننده فضای قسمت بالا و پایین ترنج را سر ترنج می‌نامند. قسمت کوچک‌تر ابتدای سر ترنج، به عنوان گردن ترنج شناخته می شود.
سر ترنج نام‌های دیگری چون کشکول، کلاله و دستان نیز دارد. بسته به نقوشی که در خود ترنج به کار رفته، ممکن است کلاله یا همان سر ترنج، از یک گل شاه عباسی و یا یک سربند مفصل و زیبا از تشکیل شده باشد. گردن این ترنج از یک گل پروانه یا از نوع گل‌های گرد و یا عناصر دیگری تشکیل شده باشد.
لچک:
لچک در لغت به معنای گوشه است که اشاره به جایگاه قرارگیری آن در روی قالی دارد. لچک‌ها معمولا طرح‌های مثلث مانندی هستند که از یک چهارم نقش ترنج مرکزی به دست می‌آیند. طرح داخلی لچک‌ها یا همان نقش مرکزی ترنج است و یا طرح سر ترنج، و یا گاهی نیز نگاره‌هایی هماهنگ با آن‌هاست.
نسبت ابعاد میان ترنج مرکزی و لچک‌ها همواره یکسان به یک اندازه نیست. گاه لچک‌ها نسبت به ترنج مرکزی بزرگ‌تر و یا کوچک‌تر و حتی باریک‌تر از حد معمول نقش می‌شوند. نگاره لچک‌ها نیز گاه به نقش متن می‌پیوندد و گاه مستقل می‌ماند. در چنین حالتی به لچک، گوشه و یا لچکی گفته می‌شود.
حال با این تعاریف می‌توان گفت فرشی که در طرح کلی خود دارای ترنج و لچک است، در اصطلاح لچک ترنج گفته می‌شود. طرح لچک ترنج در شکل‌ها و اندازه‌های مختلف بافته می‌شود، در نتیجه می‌توان گفت که بعید است هیچ دو فرشی از نظر طرح‌بندی ترنج کاملا یکسان باشند.
ترنج‌ها انواع مختلفی دارند که در میان‌شان ترنج گلدار نزد بافندگان طرفداران زیادی؛ چرا که این نوع ترنج نمادی از گل نیلوفر است و بافندگان آن را گلی مقدس می‌دانند. ترنج گلدار به صورت یک گل یا چند گل کوچکی ترسیم می‌شود که در کنار هم ترنج را شکل می‌دهند.
رایج‌ترین طرح فرش گلدار ایرانی از ترنجی مرکزی و لچک‌هایی تشکیل می‌شود که روی زمینه‌ی آن گل‌ها، شاخه‌های پیچ در پیچ درخت مو و درخت زندگی به چشم می‌خورد. فرش‌های دستباف معروفی نیز با طرح لچک ترنج وجود دارند که از جمله شناخته‌شده‌ترین آنها می‌توان به قالی معروف اردبیل یا همان شیخ صفی اشاره نمود که در حال حاضر در موزه ویکتوریا و آلبرت بریتانیا نگهداری می‌شود.
نظرات کاربران